Han Timmer
De nieuwe Omgevingswet, die waarschijnlijk in 2019 in werking zal treden, verenigt veel bestaande wetten op het gebied van de fysieke leefomgeving. Daaronder vallen onder andere ruimtelijke ordening, natuur en milieu. Ook de bescherming van cultureel erfgoed gebeurt straks met de Omgevingswet, die inmiddels door de Eerste Kamer is aangenomen. Over de hele linie genomen zijn er geen grote inhoudelijke veranderingen voor de bescherming van cultureel erfgoed. Wel staat alles straks in andere artikelen. Nieuw is dat er straks voor iedereen een zorgplicht voor cultureel erfgoed geldt.
Bij deze nieuwe wet horen ook een aantal uitvoeringsbesluiten (AMvB’s: Algemene maatregelen van bestuur). De internetconsultatie daarvan sluit op 16 september. Burgers en organisaties konden laten weten wat zij van de conceptteksten vonden. Ook erfgoedorganisaties hebben reacties ingestuurd.
Besluit kwaliteit leefomgeving
In een van deze uitvoeringsbesluiten, het Besluit kwaliteit leefomgeving, is een regel opgenomen die wel een belangrijke vernieuwing voor de bescherming van cultureel erfgoed betekent. Die nieuwe regel is gebaseerd op het internationale Verdrag van Granada, dat architectonisch erfgoed beschermt. Nieuw is dat gemeenten straks ook de aantasting van de omgeving van monumenten moeten voorkomen, “voor zover die aantasting een negatieve invloed heeft op het aanzicht of de waardering van die monumenten.” Dat geldt voor alle monumenten, rijksmonumenten, provinciale en gemeentelijke monumenten.
De gemeente moet daarvoor regels opstellen in het omgevingsplan, dat de opvolger wordt van het huidige bestemmingsplan en alle gemeentelijke regels voor de leefomgeving zal bevatten, waaronder ook de erfgoedverordening. De bescherming van de omgeving van het monument kan bijvoorbeeld door het opnemen van welstandsregels, zoals het vastleggen van de grootte en verhouding van bouwblokken en de helling van daken. Ook kunnen materiaalgebruik en kleurgebruik worden voorgeschreven. Een latere vergunning voor bouwen in de omgeving van het monument zal ook aan deze regels moeten voldoen.
Monument en directe omgeving
Nu al moeten gemeenten bij de vaststelling van een bestemmingsplan rekening houden met het aanwezige erfgoed. Dat gaat niet altijd goed. Deze nieuwe regel biedt een zwaardere bescherming. Voor het eerst krijgt een monument directe invloed op zijn omgeving. Met de huidige regels in de Erfgoedwet is namelijk alleen het monument zelf beschermd. Pogingen om met het verbod op het verstoren van een monument de ruimte eromheen te beschermen bleken juridisch ook niet haalbaar. De nieuwe regel zal vooral worden toegepast bij monumenten die niet in een beschermd stads- of dorpsgezicht staan, want hun omgeving is al beschermd met soortgelijke regels. Om het monument heen komt straks een klein gebied, een soort ‘monumentengezicht’ of ‘monumentenbiotoop’ dat aantasting van het aanzicht en de waardering van het monument moet voorkomen.
Hoe dit precies zal uitpakken moet de toekomst leren. Hoe ver reikt de ‘omgeving’? Wanneer wordt de ‘waardering’ aangetast? Hoe streng kunnen regels zijn? Aan de directe omgeving van een historisch bakstenen gebouw zullen andere eisen worden gesteld dan aan een monument uit de wederopbouwperiode. Aanbouwen in moderne stijl of een nieuw pand naast het monument in contrasterende stijl of materiaal zouden kunnen worden voorkomen. Of iemand dat wel of niet vindt passen in het straatbeeld is natuurlijk voor een groot gedeelte persoonlijke smaak. Maar een gemeente moet er straks wel regels voor maken. Die kunnen natuurlijk aansluiten aan eventuele bestaande welstandsregels, maar dan gerelateerd aan het monument. Ook kan verrommeling van het straatbeeld en storend straatmeubilair worden voorkomen. Aannemelijk is dat de regels alleen gaan gelden voor nieuwbouw in de omgeving van het monument.
Inwerkingtreding Omgevingswet
De uitvoeringsbesluiten worden ook nog van commentaar voorzien door de Eerste en Tweede Kamer en in de loop van volgend jaar door de Ministerraad vastgesteld. Na de inwerkingtreding van de Omgevingswet in 2019 is er in ieder geval werk aan de winkel voor gemeenten. Waarschijnlijk krijgen gemeenten na de inwerkingtreding van de Omgevingswet nog tien jaar de tijd om hun omgevingsplannen ‘monument-proof’ te maken.
Han Timmer is jurist en kunst/architectuurhistoricus. Hij volgt het ontstaan van de Omgevingswet vanaf het begin en is onder andere actief voor Heemschut.
Verantwoording foto
De foto is van Huize Stella in Goirle. De eigenaar van het rijksmonument krijgt naast zich een groot nieuwbouwcomplex. In de toekomst moet een gemeente regels stellen voor behoud van de omgeving van een monument en vinden dit soort plannen geen doorgang.