Heemschut stond telkens aan de basis van de lobby voor de restauraties van de Eusebiuskerk.
Uit het Archief van Heemschut: Heemschut en de Eusebiuskerk in Arnhem (1)!
Heemschut heeft de jonge kunsthistoricus en mediëvist Floris Harskamp gevraagd te duiken in ons archief en dit te koppelen aan een recente gebeurtenis. Hij heeft gekozen om aandacht te besteden aan Arnhem. Dankzij een succesvolle lobby van Erfgoedvereniging Heemschut en de IPO is in 2016 meer geld beschikbaar gekomen voor de restauratie van de Eusebiuskerk. De restauratie dreigde stil te vallen. Daarnaast organiseert Heemschut haar nieuwjaarsbijeenkomst op 13 januari as in Anrhem.
Herrezen uit de as: Arnhem.
Een kleine bijdrage over een kerk, een wereldberoemde veldslag en een heleboel animositeit.
Floris Harskamp
Wie vanuit het zuiden des lands de Nederrijn bij Arnhem oversteken kan er niet omheen: de Eusebiuskerk (ook wel Grote kerk genoemd). Aan Kerkplein 1 ligt de grootste en voornaamste Protestantse kerk van de Rijnstad. Het gebouw is te omschrijven als een forse, driebeukige kruisbasiliek met hoge, ingebouwde westtoren, een opengewerkte houten vieringstoren en een vijfzijdige kooromgang.[1]) De kerk was tot 1453 gewijd aan Sint Maarten. Na de komst van enige relieken van de heilige Eusebius uit Prüm (D.), werd Eusebius de belangrijkste heilige van de kerk. Rond die tijd begon men ook met grootscheepse verbouwing (1452-1560). De laat Nederrijnse gotiek stijl die de kerk kreeg, is nog altijd het uiterlijk dat wij vandaag de dag nog kunnen aanschouwen.[2].
Toen het Arnhemse stadsbestuur in 1578 overging op het nieuwe geloof werd de Sint-Eusebius kerk Protestants. Altaren, beelden en muurschilderingen (kortom uitingen van het Katholieke geloof) werden verwijderd. Tegen het einde van de negentiende eeuw was de kerk in beklagenswaardige staat; ingrijpende restauraties en herstellingen waren apert nodig. Onder leiding van Joseph Cuypers (zoon van de befaamde architect Pierre) en anderen werd van 1894 tot 1930 het koor, schip en gewelven aangepakt. Tevreden meldde de heer Frans Althuis, zich in 1927 al spoedende naar ’t Haagje van het Oosten: ‘Wie per trein de stad Arnhem nadert, ontdekt al spoedig, terwijl de wagens zich tusschen de weilanden over den hoogen spoordijk voortgaan, den toren der St. Eusebiuskerk … De Groote Kerk en Toren zijn midden in het gezichtveld gekomen; statig beheerschen zij den omtrek hoog uitstekende boven de huizenzee; ’t oog wordt geboeid door de harmonische lijnen der kathedraal en ’t indrukwekkende van den bijna 100 meter hoogen toren.’[3]
Donkere tijden breken aan, niet alleen voor de kerk, maar voor het hele land. Nazi Duitsland bezet binnen de kortste keren Nederland en brengt voor velen doem en verderf. In 1944 gloort er echter hoop aan de horizon. Het zijn de geallieerden die in september aan de poorten van het Derde Rijk kloppen. Maastricht en andere steden in het zuiden zijn reeds bevrijd als de Britse veldmaarschalk Montgomery een boud plan op tafel legt. Door middel van een grootschalige luchtlandingsoperatie zou worden geprobeerd belangrijke bruggen over de Grote Rivieren in te nemen om zo de Duitse troepen in West-Nederland in te sluiten en sneller te kunnen doorstoten naar het Ruhrgebied, zonder last de hebben van de gevreesde Siegfriedlinie.[4]
Operation Market Garden werd niet het doorslaande succes waarop de geallieerden zo gehoopt hadden. De Duitsers boden felle tegenstand en Arnhem veranderde al gauw van een pleisterplaats voor ex Oostfrontgangers (veel geharde SS’ers die hadden gevochten tijdens D-Day of in Rusland, werden opgelapt en kregen enige rust in het kalme Arnhem) in een frontstad. De Slag om Arnhem was begonnen. Bij beschietingen over en weer (zowel Duitsers als Britten) vatte de Eusebiuskerk vlam. In de nacht van 19 op 20 september brandde de gehele kerk uit. Het stenen karkas bleef aanvankelijk staan. Het noodlot wilde echter dat begin 1945 de toren en een groot deel van de kerk toch instortte. Arnhem bleef gemankeerd achter.
Met de Bevrijding kwamen ook de plannen om de Eusebiuskerk volledig te ‘herbouwen’. ‘Groter en mooier dan zij ooit geweest was!’ Aldus A.G. Schulte (de ‘biograaf’ van de Eusebiuskerk).[5] Heemschut zag ook de bittere noodzaak van een snelle wederopbouw van dit verminkte oorlogsslachtoffer. Vijf miljoen gulden werd uitgetrokken voor de Eusebiuskerk (dit lijkt veel, maar in vergelijking met de Laurenskerk te Rotterdam [12,5 miljoen] en Sint-Christoffel in Roermond [2,3 miljoen] blijkt de Arnhemse kerk een goede middenmoter).[6] Tijdens de herstelwerkzaamheden onder regie van Ir. Berend Boeyinga (1947-1964), werd de kerk in haar oorspronkelijke gedaante teruggebracht.
Begin jaren ’90 van de vorige eeuw, kwam men erachter dat er een ‘inferieure’ steensoort gebruikt zou zijn. Kosten werden op een slordige 17 miljoen gulden geraamd. De overheid schoot de gemeente Arnhem te hulp met geld uit de zogenaamde Knelpuntenpot.[7] Hulp kwam ook uit commerciële hoek: het grote verzekeringsconcern Ohra werd in 1992 ‘hoofdsponsor’ van de Eusebiustoren.[8]
De kerk als marketingproduct; een slimme zet van de gemeente. Iets wat ook werd opgepikt door Heemschut in 1994, door een flink artikel aan de restauratie van de Eusebiuskerk te wijdden. M. Berkers kopte dan ook met: van kerktoren tot toeristenattractie. Met een lift was het nu ook mogelijk om de toren te bestijgen. Arnhem speelde in 1995 handig in op de feestelijkheden van 50 jaar bevrijding door de toren te torpederen (hmm wellicht een misplaatst woordgrapje) tot symbool van de Slag om Arnhem. Een flinke rel veroorzaakte Architect Th. Verlaan door enkele hoogst curieuze waterspuwers te ontwerpen, die de toren op 68 meter hoogte sieren: naast Sneeuwwitje en de Zeven Dwergen, Tom Poes en Pluto, heeft ook de vertoornde predikant Foekes een prominente plek gekregen.[9]
Krijgt ook dit verhaal een happy end? Ja en Neen, is het helaas het enige mogelijke, maar behoorlijk ambigue antwoord. Alsof de duvel ermee speelt, in 2009 werden opnieuw grote problemen opgemerkt in de tufstenen bekleding van de toren. Een doemscenario van €80 miljoen (!) aan restauratiekosten waarde rond in de stad. De kosten wogen volgens de bevolking van Arnhem niet op tegen het cultuurhistorische belang van de Eusebius. Het nieuwe restauratieplan van €24 miljoen (wat nog altijd veel is voor een [sec gezien] restauratie van een naoorlogs gebouw) viel reeds in betere aarde. De eerdere angst sloeg al vlug om in een voorzichtig optimisme. In 2013 waren de eerste werkzaamheden voltooid. Op het moment is men bezig met de tweede geleding van de toren, die hopelijk voor 2019 gedaan. Het is in september 2019 namelijk 75 jaar geleden dat de Slag om Arnhem plaatsvond. Er zullen grote herdenkingsbijeenkomsten worden georganiseerd, met de hernieuwde Eusebiuskerk als stralend middelpunt.
Volgende keer: Hoe het helaas ook soms gaat… De gloriedagen en uiteindelijke teloorgang van de kleine Sint Eusebius te Arnhem.
1 R. Stenvert e.a., Monumenten in Nederland: Gelderland (Zwolle 2000) 81-83, aldaar 81.
2https://monumentenregister.cultureelerfgoed.nl/monuments/8336?Province=Gelderland&Town=Arnhem&Street=kerkplein, gezien op 7 december 2016 om 13:17.
3 F. Althuis, ‘Arnhem, de Rijbrug en de Louwersgracht’, Heemschut vol. 4 no. 8 (1927) 1-8, aldaar 1.
4 K. van den Hoek, Tweede Wereldoorlog: de Slag om Arnhem (Rotterdam 1978) 12.
5 Zie: A. Schulte, De Grote of Eusebiuskerk Arnhem (Utrecht 1994).
6 G. Brinkgreve, ‘Oorlogsschade en Vredesschade’, Heemschut vol. 40 no. 3 (1963) 59-60, aldaar 60.
7 Z.A. ‘Zes projecten uit de knelpuntenpot’, Heemschut vol. 81 no. 4 (1991) 7; Voorwaarde was wel dat de gemeente Arnhem afstand nam van drie jaarbudgetten.
8 S. Simon, ‘Ohra klimt in Eusebiustoren’, Heemschut vol. 82 no. 2 (1992) 45; Die de ingepakte toren als enorme reclamezuil mochten gebruiken.
9 M. Berkers, ‘Waterspuwers met Tom Poes en Wammes Waggel’, Heemschut vol. 84 no. 4 (1994) 31-32, aldaar 32; Ds. Foekes vond het je reinste blasfemie dat zulke profane sculpturen zijn kerk gingen sieren. Verlaan en zijn beeldhouwer besloten daarom om de boze dominee een plekje tussen de fantasiefiguren te geven.