Ook dit jaar vormen de Utrechtse kerken weer het decor voor het Festival Oude Muziek. Geniet van de muziek maar ook van de prachtige kerkarchitectuur die met veel zorg wordt behouden.
Uit het Archief van Heemschut: Heemschut en de Utrechtse kerken: de Pieterskerk
Heemschut heeft de jonge kunsthistoricus en mediëvist Floris Harskamp gevraagd te duiken in ons archief en dit te koppelen aan een recente gebeurtenis. Naar aanleiding van het Festival Oude Muziek in Utrecht schrijft hij over de Pieterskerk. Een van de belangrijkste Romaanse kerkgebouwen van Nederland en al sinds het begin één van de locaties van het inmiddels wereldberoemde Festival Oude Muziek (de 32e editie). Werken van onder andere Telemann en de Vlaamse Renaissance componist Adriaan Willaert zullen hier ten gehore worden gebracht.
Het thema dit jaar, Venetië la Serenissima (de meeste serene), sluit schitterend aan op het luisterrijke karakter van de Pieterskerk, verscholen tussen groen, verzonken in rust…
De bewogen geschiedenis van de Pieterskerk te Utrecht.
Floris Harskamp
Verscholen tussen groen, verzonken in rust, onttrokken aan het oog van de gemiddelde toerist en achter de imposante, maar vooral dominerende Domtoren staat één van de oudste kerken van Nederland: de Pieterskerk. Op de plek waar de Romeinen zich eertijds hadden gevestigd, werd rond 1039 begonnen met de bouw van een kerk gewijd aan de apostel Petrus. Bisschop Bernold (ook wel Bernulf of Benno genoemd, † 1054 te Utrecht), de grote drijfkracht achter meer religieuze bouwwerken (o.a. de Janskerk, het Pauluskooster, de Nieuwe Lebuïnuskerk te Deventer en wellicht de Martinikerk te Emmerik ), zegende op 1 mei 1048 de kerk in.
De Pieterskerk, gebouwd in de Romaanse stijl, is opgebouwd uit tufsteen en heeft de vorm van een kruisbasiliek. Meer dan 500 jaar deed de kerk dienst als een zogenaamde kapittelkerk (dat wil zeggen: niet bestemd voor gewone burgers, maar voor een gemeenschap van kanunniken). Toen het Utrechtse stadsbestuur in 1580 de uitoefening van het Katholieke geloof verbood, werden kerken en kloosters in het Sticht opgeheven, ontbonden of zoals het de Pieterskerk verging, aan de protestanten gegeven.
Restauratie 1953-1970
De Waalse gemeente die sinds 1656 haar diensten in de Pieterskerk houdt, was in 1674 getuige van de tornado (toenmaals dwarrelstorm genoemd), die in een groot deel van de Nederlanden, maar vooral in Utrecht grote schade veroorzaakte. De torens van Pieterskerk waren ingestort en ook enkele gevels sneuvelden. Tijdens de restauratie die volgde vonden werklui de restanten van een sarcofaag, die na een vluchtige bestudering en beschrijving weer werd terug geplaatst. Bijna 300 jaar later, we spreken over het jaar 1952, werd de sarcofaag weer opgegraven en kritisch onderzocht; het bleek om de stenen doodskist van bisschop Bernold zelf te gaan. Nu lopen wij echter op de zaken vooruit.
Klaarblijkelijk vielen de oude zeventiende en negentiende eeuwse herstelwerkzaamheden dusdanig tegen dat de Waals Hervormde Gemeente in 1952 besloot om de kerk in haar ‘originele’ staat te herstellen. Ook bij Heemschut jeukte het om de kerk te laten restaureren. De Romaanse stijl moest zoveel mogelijk weer terugkomen. Een architectonische misstand werd door R. Hekker in Heemschut (1944) reeds aan de kaak gesteld:
‘de toren, die zijn spits verloor bij den storm van 1674 behoeft een nieuwe bekroning, die echter nu wel wat abrupt op den romp staat en een nieuwe borstwering, die zonder zware hoekbalusters ook minder geslaagd lijkt.’
In de jaren 1953-1970 vond deze grootschalige restauratie plaats, waarbij het exterieur en interieur flink onder handen werden genomen. Naast de sarcofaag van bisschop Bernold, werden een crypte uit de 14e eeuw, enkele 11e eeuwse muurschilderingen (!) en vier panelen met daarop Romaanse reliëfs gevonden. Op de vier zandstenen reliëfs die tot de belangrijkste romaanse beeldhouwwerken in Nederland behoren staan onder andere de drie Maria’s die het lege graf van Christus bezoeken en een engel. Zie ook Utrechts Archief.
Functieverandering
Veel van het ingetogen en romaanse karakter van de kerk is behouden gebleven of weer zichtbaar
gemaakt. De Waals Hervormde Gemeente kerkt vandaag de dag nog altijd in de Pieterskerk, maar evenals veel andere religieuze gebouwen in Nederland, is ook de Pieterskerk onderhevig aan tendensen in de samenleving. Vooral wanneer de consensus omtrent de invulling van religieuze gebouwen verschuift. A. Stinse beschreef dit ‘fenomeen’ reeds in 1990 als zijnde functieverandering. De Pieterskerk is hier een lichtend voorbeeld van. De Pieterskerk werd in de 11e eeuw gebouwd als katholieke kapittelkerk en heeft als zodanig dienst gedaan tot 1580. Daarna diende zij onder meer als verblijfplaats en hospitaal voor soldaten (1583) en als kerk voor Engelse soldaten. In 1621 was er een snijzaal gevestigd: ‘het theatrum anatonicum van de Illustre School’. In 1656 kreeg de Pieterskerk zijn religieuze functie terug, toen het Utrechtse stadsbestuur de kerk toewees aan de Waals Hervormde Gemeente. Tegenwoordig wordt de kerk ook beschikbaar gesteld voor huwelijken, afstudeerceremonies van de Universiteit van Utrecht, maar ook voor concerten.