Afgelopen week maakte demissionair Minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) Gouke Moes bekend dat 45 geschenkwoningen én een dorpshuis de rijksmonumentenstatus kunnen krijgen. Het is de kers op de taart voor de lobby die Heemschut rond 2020 aanzwengelde. In korte tijd is er veel veranderd: van onbekend en onbeschermd naar rijksmonumenten van de geschenkarchitectuur!
De geschenkwoningen vertellen het verhaal van de Watersnoodramp. In de nacht van 31 januari op 1 februari zorgt een combinatie van storm en springtij voor de overstroming in Zeeland, Zuid-Holland en West-Brabant. Dit koste 1836 mensen het leven, tienduizenden raakten dakloos.
Kort na de ramp kwamen grote internationale hulpprogramma’s op gang, waarbij aan Nederland ruim 850 woningen geschonken. Het zijn houten woningen die als bouwpaketten door Noorwegen, Zweden, Finland, Oostenrijk en Frankrijk zijn gedoneerd. De herkomst van deze woningen is vaak nog terug te zien in straatnamen zoals Oslostraat of het Finlandplein.
Geschenkwoningen op de kaart
Het overgrote deel van de geschenkwoningen wordt nog naar tevredenheid bewoond. Toch waren ze, zonder erkenning als monument, kwetsbaar voor sloop of aantasting. Heemschut heeft daarom aandacht gevraagd voor dit destijds nog onbekende erfgoed.
In 2018 al nam de Provincie Zuid-Holland het initiatief om de geschenkwoningen in kaart te brengen. Zeeland volgde snel, maar in Noord-Brabant bleef onderzoek uit. Vrijwilligers van Heemschut hebben daarom in deze provincie de ca. 180 geschenkwoningen in kaart gebracht. In 2023 bracht Heemschut samen met Stichting Dorp Stad en Land de brochure Geschenkwoningen uit. De publicatie geeft niet alleen een overzicht van de (historie van de) geschenkwoningen, maar biedt ook een handreiking voor bescherming en aanpassingen.
In 2023 leidde deze lobby uiteindelijk tot een aanwijzingsprogramma van de Rijksdienst voor het cultureel erfgoed.
Blijvende oproep tot bescherming
Heemschut is verheugd dat het harde werk van onze erfgoedbeschermers samen met vele andere organisaties heeft geleid tot erkenning voor de geschenkwoningen in de vorm van rijksmonumenten. We roepen gemeenten op om niet-aangewezen geschenkwoningen alsnog aan te wijzen als gemeentelijk monument.
Dat geldt ook voor andere vormen van geschenkarchitectuur, zoals clubhuis Samarbete in Halsteren of het geschenkziekenhuis in Zierikzee. Naar deze gebouwen kunnen gemeenten ook nader cultuurhistorisch onderzoek laten uitvoeren.
Noorse geschenkwoningen in Puttershoek (gemeentelijk monument)